Đông trùng hạ thảo: Công dụng, đối tượng và cách sử dụng

• PGS. TS. Kha Chấn Tuyền
• TS. Nguyễn Bạch Đằng

Hiện nay đông trùng hạ thảo được xem là nguồn dược liệu quý giá và có nhiều công dụng khác nhau. Thông tin về công dụng và ứng dụng của đông trùng hạ thảo rất đa dạng và có ở nhiều nguồn khác nhau. Tuy nhiên, tính chính xác và khoa học của những thông tin này hầu hết chưa được kiểm chứng. Bài viết này nhằm cung cấp những thông tin chính thống về công dụng và ứng dụng của đông trùng hạ thảo dựa trên việc tổng quan những bài báo khoa học do các nhà khoa học đã thực hiện.

1. Đông trùng hạ thảo (ĐTHT) là gì?

ĐTHT là món quà thiên nhiên vô giá ban tặng cho con người. Theo Năm và Trang (2014),  tên gọi “đông trùng hạ thảo” là xuất phát từ quan sát thực tế. Vào mùa đông, nấm ký sinh Cordyceps sinensic vào sâu non thuộc chi Hepialus ăn hết chất dinh dưỡng của chúng. Sau đó, sâu non chết đi, ấu trùng lớn dần, bắt đầu mọc ra khỏi sâu vào mùa hè rồi vươn lên như một ngọn cỏ, hình thành nên ĐTHT.

Trên thế giới hiện nay có hai loại ĐTHT tồn tại ngoài tự nhiên và nhân tạo. ĐTHT tự nhiên là loại quý hiếm, có giá trị nhất, xuất hiện chủ yếu ở vùng núi cao hơn mặt biển từ 4000 đến 5000m như: Tây Tạng, Tứ Xuyên, Thanh Hi, Cam Túc, Vân Nam…Do giá trị dược liệu cao nên nấm ĐTHT ngoài tự nhiên đang bị khai thác quá mức dẫn đến việc khan hiếm và giá cả vô cùng đắt đỏ.Vì vậy, việc phát triển các điều kiện để nuôi nắm ĐTHT trong điều kiện nhân tạo là vô cùng cần thiết để đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng cho việc chăm sóc sức khỏe (Ban và Mưu, 2018; Hằng và Thắng, 2017; Mai và cộng sự, 2017). Hiện nay đã có nhiều quốc gia, trong đó có Việt nam đã nghiên cứu và phát triển thành công dạng ĐTHT nhân tạo  dựa trên cơ thể ấu trùng (nhộng, sâu) hoặc cơ chất từ đậu xanh, vỏ trứng,… Tại Việt Nạm, Công ty TNHH Nuôi trồng và Chế biến ĐTHT Việt Nam (DOHAVI) đã thành công trong việc nghiên cứu nuôi trồng – sản xuất – chế biến – thương mại nấm dược liệu ĐTHT và các sản phẩm dinh dưỡng từ ĐTHT.

2. Công dụng của ĐTHT

Theo nhiều tài liệu nghiên cứu về ĐTHT (Ban và Mưu, 2018; Tú và cộng sự, 2018;Lan và cộng sự, 2016; Thương và cộng sự, 2016;Năm và Trang, 2014), ĐTHT là kết quả cộng sinh giữa một loài nấm túi có tên Cordyceps sinensis và ấu trùng sâu non thuộc chi Hepialus, chính quy trình sống đặc biệt này, trong đông trùng hạ thảo có chứa 17 loại axít amin, là thành phần đạm thực vật quý hiếm, nhiều loại vitamin như: A, B, C, D, E, K, các nguyên tố vi lượng calcium, manganese, selenium, đồng, sắt, kẽm. Selenium rất quý vì có tác dụng tăng cường hệ miễn dịch, phòng ung thư. Ngoài ra, trong ĐTHT còn có mannitol, adenosine, cordyceps polysaccharide. Nhờ vào các thành phần như trên mà ĐTHT có nhiều tác dụng sinh học quan trọng.

Người Trung Quốc cổ xưa đã biết về công dụng của ĐTHT (Mai và cộng sự, 2017). Đến khoảng thể kỷ từ 15-18 các nhà thông thái người Tây Tạng cũng biết về tác dụng chữa bệnh thần bí của loài sinh vật này. Tên “Đông trùng hạ thảo” được ghi chép là vị thuốc xuất hiện lần đầu tiên trong cuốn “Bản thảo cương mục” vào đời nhà Minh của danh y Lý thời Trân (năm 1575). Tài liệu này khẳng định ĐTHT được xếp ngang với nhân sâm về công năng chữa bệnh – thuộc vào loại toàn diện nhất (Năm và Trang, 2014). Theo tài liệu này, đông trùng hạ thảo có vị ngọt, tính ôn vào hai kênh phế và thận, có tác dụng bồi bổ cơ thể cho người ốm, ích phế, bổ thận, bổ tinh tủy, cầm máu, hóa đờm, dùng chữa hư hao sinh ho, ho ra máu, liệt dương, lưng đau mỏi gối, di tinh, đau tim.

Cho đến nay, công dụng của ĐTHT đã được cả Đông và Tây y công nhận. Dưới đây là những công dụng và ứng dụng chính của đông trùng hạ thảo đã được khẳng định trên nhiều bài báo nghiên cứu khoa học (Ban và Mưu, 2018; Tú và cộng sự, 2018;Lan và cộng sự, 2016; Thương và cộng sự, 2016;Năm và Trang, 2014) như sau:

Công dụng của ĐTHT

• Điều hòa nội tiết nữ, chống lão hóa, làm đẹp da: Thành phần trong ĐTHT giúp ngăn chặn và làm chậm quá trình lão hóa của cơ thể, cải thiện những dấu hiệu lão hóa da bên ngoài như nám, tàn nhang, nếp nhăn. Đặc biệt, với phái nữ, sức khỏe sinh lý suy giảm thể hiện ở những triệu chứng như giảm ham muốn, bốc hỏa, hay cáu gắt, rụng tóc,….các thành phần trong ĐTHT đã giúp cải thiện được những triệu chứng này.
• Tác dụng tăng cường sức khỏe: Các nghiên cứu cho thấy dịch chiết từ ĐTHT có tác dụng tăng cường hoạt động các enzym superoxid dismutase, glutathion peroxidase và catalase (các enzym tham gia loại bỏ gốc tự do trong cơ thể), giảm quá trình peroxide lipid dẫn đến có tác dụng chống lại các nhân tố có hại như căng thẳng, tuổi tác.
• Tác dụng miễn dịch: Tính chất điều hòa hệ miễn dịch của polysaccharides từ ĐTHT có khả năng tăng cường hoạt động miễn dịch tế bào cũng như miễn dịch dịch thể. Cụ thể là tác dụng nâng cao hoạt tính của đại thực bào và tế bào miễn dịch tự nhiên (natural killer cell), điều tiết phản ứng của tế bào lympho B, tăng cường một cách có chọn lọc hoạt tính của tế bào T, ức chế, làm tăng nồng độ các kháng thể IgG, IgM trong huyết thanh của cơ thể người.
• Tác dụng chống oxy hóa: Trên thực nghiệm dịch chiết bằng nước và rượu, cả ĐTHT tự nhiên và nhân tạo đều cho thấy tác dụng chống oxy hoá tương tự như quá trình peroxide chất béo, men xanthin oxidase.
• Tác dụng phòng chống ung bướu: Thành phần polysaccharides có trong ĐTHT (cordyglucan – β – glucan) cũng như vài loài nấm khác được cho là có tác dụng ức chế các khối u.
• Tác dụng chống viêm: ĐTHT có tác dụng ức chế việc sản sinh các tác nhân gây viêm như gốc tự do NO, các cytokine TNF α và IL 12, ức chế sự mất hạt nhỏ và phát triển của bạch cầu trong cơ thể.
• Tác dụng bảo vệ thận, phổi, gan: Nấm Đông trùng hạ thảo có công dụng nhanh trong việc phục hồi và làm giảm các triệu chứng viêm thận mãn, suy thận, liệt dương, di tinh, mệt mỏi, đau lưng, các vấn đề của đường hô hấp: đờm, viêm, lao phổi…Tác dụng bảo vệ gan thông qua việc làm tăng hoạt tính của các loại men AST, ALT, γ GTP, ALP, LDH.

Ứng dụng của ĐTHT

Với những công dụng đa dạng như vừa nêu, đông trùng hạ thảo được ứng dụng để điều trị ho, viêm phế quản mạn tính, bệnh ở thận, tiểu đêm, suy nhược sinh dục nam, thiếu máu, tăng cholesterol, rối loạn chức năng gan, mệt mỏi, ù tai, sụt cân…; tăng chức năng hệ miễn dịch, tăng lực cho vận động viên, chống lão hoá sớm, cải thiện chức năng gan với người viêm gan siêu vi B; tăng thể lực và chống mệt mỏi; và giúp điều hoà nhịp tim, hạ cholesterol máu, ức chế kết tụ tiểu cầu, có tác dụng chống viêm, cải thiện tuần hoàn bàng hệ; được dùng để làm đẹp, chống lão hóa dành cho phụ nữ. Vì vậy, những nhóm đối tượng sau được khuyên nên dùng ĐTHT:

• Phụ nữ muốn dưỡng da, làm đẹp: ĐTHT có tác dụng làm hạn chế tàn nhan, các sắc tố đen, làm cho làm da luôn được trắng hồng. Vì vậy, phụ nữ ở tuổi trung niên dùng đều đặn dược liệu này giúp hạn chế các vết nhăn ở khuôn mặt. Đặc biệt, đông trùng hạ thảo có tác dụng chống lão hóa rất hiệu quả, vì vậy phụ nữ nên dùng để cơ thể không bị lão hóa nhanh.
• Nam giới bị yếu sinh lý, suy giảm ham muốn tình dục: ĐTHT có tác dụng rất tốt cho sinh lý nam.
• Những người mắc các bệnh mãn tính: Người mắc các bệnh về gan thận mãn tính, bị thận hư, thận yếu, suy thận; bị viêm nhiễm gan và thận, cần phục hồi các chức năng của gan và thận; bị mắc bệnh về phổi phế quản mãn tính, người bị hen, hen suyễn.
• Những người có sức khỏe kém, người hay đau ốm, người già, người cần khôi phục và tăng cường thêm sức khỏe sau đợt điều trị bệnh nặng, những người vừa qua giải phẩu, những người đang điều trị bằng xạ trị.
• Những người làm việc căng thẳng, hay bị váng đầu mất ngủ; có đường tiêu hóa không tốt; có hệ miễn dịch kém; bị suy giảm hệ miễn dịch cần tăng cường hệ miễn dịch; và trẻ em bị suy dinh dưỡng.